کیفیّت وضو گرفتن
در روایت آمده که امام صادق ع فرمود: روزى امیرالمؤمنین ع با محمّد ابن حنفیّة نشسته بودند، حضرت فرمود: اى محمّد، ظرفى آب بیاور تا براى نماز وضو بگیرم . محمّد آب آورد، حضرت آب را با دست چپ ، بر دست راستش ریختند و سپس فرمودند: بِسْمِ اللّهِ، اءَلْحَمْدُللّهِِ الَّذى جَعَلَ المآءَ طَهُوراً، وَ لَمْ یَجْعَلْهُ نَجِساً. به نام خدا، سپاس خدایى را که آب را پاکیزه و پاکیزه کننده قرار داد، و آن را نجس و آلوده قرار نداد. سپس به توالت رفته و خود را شستشو داده و فرمودند: اءَللّهُمَّ، حَصِّنْ فَرْجى وَ اءَعِفَّهُ، وَاسْتُرْعَوْرَتى ، وَ حَرِّمنْى عَلَى النّارِ. خدایا، شرمگاهم را محفوظ و پاکدامن بدار، و عورتم را بپوشان ، و آن را بر آتش جهنّم حرام کن . پس از آن آب در دهان گردانیده و مضمضه نموده و فرمودند: اءَللّهُمَّ، لَقِّنى حُجَّتى یَوْمَ اءَلْقاکَ، وَ اءَطْلِقْ لِسانى بِذِکْرِکَ وَ شُکْرِکَ. خداوندا، روزى که با تو ملاقات مى کنم ، حجّت و دلیلم را به من تلقین نموده و بفهمان ، و زبانم را به یاد و شکر گزارى ات بگشاى .سپس آب داخل بینى کرده و استنشاق نموده و فرمودند:اءَللّهُمَّ، لاتُحَرِّمْ عَلَىَّ ریحَ الْجَنَّةِ، وَ اجْعَلْنى مِمَّنْ یَشَمُّ ریحَها وَ رَوْحَها وَ رَیْحانَها وَ طیبَها. خدایا، بوى بهشت را بر من حرام منما، و مرا از کسانى قرار ده که بو و نسیم و بوى خوش و عطر بهشت را مى بویند. سپس صورت خویش را شسته و فرمودند: اءَللّهُمَّ، بَیِّضْ وَجْهى یَوْمَ تَسْوَدُّ فیهِ الْوُجُوهُ، و لاتُسَوِّدُ وَجْهى یَوْمَ تَبَیُّضُ فیهِ الْوُجُوهُ. خداوندا، روزى که چهره ها در آن سیاه مى گردد، روى مرا سپیدگردان ، و در روزى که رویها سفید مى گردد، مرا رو سیاه مفرما. آنگاه دست راست خویش را شسته و فرمودند: اءَللّهُمَّ، اءَعْطِنى کِتابى بِیَمینى ، وَالْخُلْدَ فِى الْجِنانِ بِیَسارى ، وَ حاسِبْنى حِساباً یَسیراً. خدایا، نامه عملم را به دست راستم بده ، و جاودانگى در بهشتت را به دست چپم ، و به صورت آسان از من حساب کشى بفرما. سپس دست چپ خود را شستشو داده و فرمودند: اءَللّهُمَّ، لاتُعْطِنى کِتابى بِشِمالى وَ لا مِنْ وَرآءِ ظَهْرى ، وَ لاتَجْعَلْها مَغْلُولَةً إِلى عُنُقى ، وَ اءَعُوذُ بِکَ مِنْ مُقَطَّعاتِ النّیرانِ. خداوندا، کتابم را به دست چپ و از پشت سرم به من مده ، و آن را بسته برگردنم قرار مده ، و به تو پناه مى برم از جامه هاى بریده و مهیّا شده از آتش .سپس سر خود را مسح نموده و فرمودند: اءَللّهُمَّ، غَشِّنى بِرَحْمَتِکَ وَ بَرَکاتِکَ وَ عَفْوِکَ وَ عافِیَتِکَ مِنَ الْبَلْوى .. خدایا، مرا غرق در رحمت و برکات و عفو و گذشت و ایمن از بلا خود بگردان . پس از آن پاهاى خویش را مسح نموده و فرمودند:اءَللّهُمَّ، ثَبِّتْنى عَلَى الصِّراطِ الْمُسْتَقیمِ یَوْمَ تَزَلُّ فیهِ الاَْقْدامُ، وَاجْعَلْ سَعْیى فیما یُرْضیکَ عَنّى . خداوندا، در روزى که قدمها مى لغزند مرا بر صراط مستقیم ثابت و استوار گردان ، و سعى و کوششم را در چیزى قرار ده که موجب خرسندى تو از من گردد. سپس حضرت سرشان را بلند کرده و به محمّد نگاه نمود و فرمود: اى محمّد، هرکس مانند من وضو بگیرد، و همانند من دعا کند، خداوند - عزّوجلّ - از هر قطره آبى که در وضوء استفاده نموده فرشته اى مى آفریند که تقدیس و تسبیح و تکبیر بگوید، و خداوند ثواب آن را تا روز قیامت براى او مى نویسد.احکام و آداب وضوء
در روایاتى که از ائمّه علیهم السلام در تفصیل احکام وضوء وارد شده ، آمده است که : کسى که مى خواهد وضو بگیرد، هنگام شستن صورت از اوّلِ رستنگاه موى جلو سر آغاز نموده تا آخر چانه اش را مى شوید، و هنگام شستن دستها از روى دستها شروع نموده و از آرنج تا سر انگشتان را شستشو مى دهد، و به اندازه پهناى سه انگشت جلو سرش را مسح مى کند، البتّه کمتر از این هم کفایت مى کند و هنگام مسح کردن روى پاها از سر انگشتان شروع نموده و تا برآمدگى روى پاها را که کعب عالى نامیده مى شود، مسح مى کند. و اگر صورت و بازوها و دستهایش را دوبار بشوید جایز است ، و بین فضیلت دو روایتى که در این باره نقل شده است جمع نموده است .مُبطلات وضوء
و جنابت ، و مسّ میّت بعد از سرد شدن بدن میّت و پیش از غُسل دادن میّت وضو را باطل مى کند؛ و نیز خوابى که بر گوش و چشم غالب باشد، و همچنین هر چیزى که عقل را از بین مى برد، و نیز بول و غایط، و خارج شدن قطعى و یقینى باد از انسان آن را باطل مى کند. و افزون بر اینها در مورد زنان ، حیض و نفاس و استحاضه از امورى است که وضو را باطل مى کند.
فواید محافظت بر مناجات از راه عقل
1- ذکر خداوند - جلّ جلاله - بر دل یا:عقل انسان غلبه بیشترى پیدا کرده ، و در نتیجه موجب اُنس بنده با پروردگار مى گردد، و بنده در عوض اشتغال به خواطر دنیوى و اسباب ناپایدار، به خدا مشغول مى گردد، و در نتیجه همین مطلب او را به سوى مراقبت مولاى خویش ، و سلامتى از دورى از حضرت حقّ، و نیل به خشنودى او فرا مى خواند.2- بنده مى تواند بدین وسیله به منزلت پروردگار در قلب خویش پى ببرد؛ زیرا اگر دید نَفْسش به تکرارِ اَذکار میل و رغبت دارد، پى مى برد که خداوند - جلّ جلاله - در نزد او مقام و منزلت دارد، به گونه اى که همین منزلت ، وسیله اى براى نیل به سلامتى از خطرها مى گردد، زیرا هرکس چیزى را دوست بدارد، بسیار از آن یاد مى کند.3- خداوند - جلّ جلاله - مى فرماید: اءُذْکُرُونى ، اءَذْکُرْکُمْ. و معلوم است که اگر پادشاهى از پادشاهان دنیاى فانى به یکى از بردگانش که قدر منزلت والاى او را مى شناسد، بگوید که : به یاد من باش ، تا اینکه من نیز به یاد تو باشم . و او همان گونه که در محضر خداوند - جلّ جلاله - است ، در حضور آن پادشاه باشد، مسلّماً در دوام یاد او کوشش مى کند، تا مولایش به یاد او بوده ، و در دنیا و آخرت او را به ذکر و یاد خود مشرّف سازد. آیا به معناى گفته شاعر توجّه نمى کنى آنجا که درباره معشوقه فانى خویش مى گوید:
یَوَدُّ بِاءَنْ یُمْسِىَ مَرْیضاً لَعَلَّها |
اِذا سَمِعَتْ عَنْهُ، بِشَکْوىً تُراسِلُهُ |
وَ یَهْتَزُّ لِلْمَعْرُوفِ فى طَلَبِ الْعُلى |
لِتُذْکَرَ یَوْماً عِنْدَ سَلْمى شَمآئِلُهُ |
- عاشق دوست دارد که شب را با مریضى سپرى نماید، تا شاید وقتى معشوقه اش سَلْمى خبر او را شنید، شکوه و گله اى به سوى او بفرستد. و در جستجوى بلند پایگى و شرافت ، به سوى نیکى حرکت مى کند، تا خلق و خوى پاکیزه و فضایلش روزى در نزد سلْمى ذکر شود. و لذا بندگان عارف و مؤدّب و فرهیخته همواره مى کوشند که بسیار به یاد مولاى خویش که پیوسته آنان را مى بیند باشند، تا او نیز از ایشان یاد کند؛ و یا به فضل و کرم خویش از آنان خشنود گردد، و یا آنان را خشنود سازد.فوائد مواظبت بر مناجات از راه نقل
از جمله فوائد محافظت بر مناجات با پروردگار از راه روایات که من یافته ام ، چندین فائده بزرگ و آرزو کردنى است :نخست اینکه هُلْهَم شدن به دعا، نشانه کوتاهى بلا و گرفتارى است . چنانکه در روایت آمده که امام صادق ع فرمود: آیا مى دانید کدام بلا طولانى و کدامیک کوتاه است ؟ راوى مى گوید عرض کردیم : خیر. حضرت فرمود: هرگاه به شما، و یا به یکى از شما، الهام شد که دعا کند، پس بداند که آن بلا کوتاه خواهد بود.
دوّم اینکه : دعا کردن پیش از گرفتارى ، مسلّماً بلا و گرفتارى را دفع مى کند، ولى با دعا کردن بعد از بلا گاهى نمى توان به امید و آرزوى خود رسید. چنانکه در روایت آمده که حضرت ابوالحسن امام کاظم ع فرمود: حضرت علىّ بن الحسین علیهماالسلام پیوسته مى فرمود: هرکس پیش از نزول بلا پیشدستى نموده و دعا کند، هنگامى که بلا نازل مى شود دعایش مستجاب مى گردد، ولى هرکس پیشتر دعا نکند، و بعد بلا بر او نازل شود وآنگاه دعا کند، دعایش مستجاب نمى گردد.
سوّم اینکه : فرشتگان ، دعاى بنده اى را که تنها هنگام گرفتارى دعا مى کند، ولى در حال آسایش و خوشى دعا نمى کند، از رسیدن به مرحله اجابت جلوگیرى مى کنند. چنانکه در روایت آمده که امام صادق ع فرمود: هرگاه بنده اى هنگام بلا و گرفتارى دعا کند، و در حال آسایش و خوشى دعا نکند، ملائکه جلو صداى او را مى گیرند و مى گویند: این صداى ناآشنا و غریبى است . پیش از این کجا بودى ؟
چهارم اینکه : پافشارى کردن و اصرار در دعا، کلید نجات و رهایى است .چنانکه در حدیث است که امام صادق ع مى فرمود: به خدا سوگند، هیچ بنده مؤمنى پیرامون حاجتى به درگاه خداوند پافشارى نمى نماید، مگر اینکه خداوند حاجت او را برآورده مى سازد. و نیز در روایت آمده که امام صادق و امام باقر علیهماالسلام فرمودند: به خدا سوگند، هیچ بنده مؤمنى به درگاه خداوند اصرار نمى کند، مگر اینکه خداوند دعاى او را مستجاب مى گرداند.صفاتى که دعا کننده از دیدگاه عقل و نقل باید داراى آن باشد گذشت ، بنابراین شایسته است که الحاح و پا فشارى در دعا مُبتنى بر آن اصول باشد.ذکر فضیلت دعا در غیاب برادران دینى از دیدگاه روایات
اینک پس از ذکر شروط مهمّى که موجب قبولى دعا مى شوند، لازم است فضیلت دعا در غیاب برادران دینى را با استفاده از برخى روایاتى که بدان دست یافته ایم یادآور شویم :1- در روایتى آمده که امام صادق ع فرمود رسول خدا ص فرمودند: هرکس بگوید:اءَللّهُمَّ، اَغْفِرْ لِلْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ. خداوندا، مردان و زنان مؤمن را بیآمرز.خداوند، در برابر هر مؤمنى که از زمان آفرینش حضرت آدم ع تا برپایى قیامت خلق فرموده ، یک کار نیک براى او مى نویسد، و یک گناه او را محو مى فرماید، و یک درجه درجه ایمانى او را بالا مى برد.2- نیز در روایت آمده که امام صادق ع فرمود: هرگاه کسى بگوید: اءَللّهُمَّ، اغْفِرْلِلْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ وَالْمُسْلِمینَ وَ الْمُسْلِماتِ، اءَلاَْحْیآءِ مِنْهُمْ وَ جَمیعَ الاَْمْواتِ. خدایا، مردان و زنان مؤمن و مسلمان ، و زندگان و تمام مردگان آنها را مورد مغفرت خویش قرار ده خداوند به شماره تمام انسانهاى گذشته و آینده ، دعا براى او مستحاب مى گرداند: یا: دعاى آنان را براى وى مى نویسد
3- همچنین در این باره است روایت بنده صالح خدا عبداللّه بن جندب - رضوان اللّه علیه - از مولایمان امام صادق ع ، عبداللّه بن سنان مى گوید: گذرم بر عبداللّه بن جندب افتاد که بر صفا به نماز ایستاده - وى پیرمرد کهنسالى بود دیدم که دعا مى نمود و در دعاى خود بسیار مى گفت :اءَللّهُمَّ ، فُلانَ بْنَ فُلانٍ، اءَللّهُمَّ، فُلانَ بْنَ فُلانٍ. : خداوندا، فلانى پسر فلانى را بیامرز. به اندازه اى که نتوانستم بشمارم . پس وقتى که سلام نماز را گفت . عرض کردم : اى عبداللّه ، هیچ موقف و جایگاهى بهتر از جایگاه تو ندیده ام ، ولى از یک خصلت تو اصلاً خوشم نیآمد. گفت : چه چیز من خوشایند تو نبود. گفتم : به بسیارى از برادرانت دعا کردى ، ولى نشنیدم که براى خود دعایى بکنى .گفت : اى عبداللّه ، از مولایمان امام صادق ع شنیدم که مى فرمود: هرکس در پشت سر برادر مؤمن خویش براى او دعا کند، از کناره هاى آسمان ندا مى شود: اى فلانى ، براى توست مانند آنچه که براى برادرت درخواست نمودى ، و براى توست صد هزار برابر آن . لذا دوست نداشتم صد هزار برابر ضمانت شده را به خاطر یکى که نمى دانم آیا مستجاب مى شود یا خیر، ترک کنم 4- و نیز از آن جمله است روایت همین بنده صالح ، عبداللّه بن جندب - رضوان اللّه علیه - از مولایمان موسى بن جعفر امام کاظم ع علىّ بن ابراهیم بن هاشم مى گوید: پدرم به من گفت : عبداللّه بن جندب را در موقف دیدم ، و هیچ موقفى بهتر از موقف او ندیدم ، پیوسته دستهاى خویش را به سوى آسمان دراز کرده بود، و اشکهایش بر گونه اش جارى مى شد و به زمین مى ریخت . پس از رفتن مردم به او گفتم : اى اَبا محمّد، هرگز موقفى بهتر از موقف تو ندیدم . گفت : به خدا سوگند، جز براى برادرانم دعا ننمودم . و این بخاطر آن بود که حضرت اباالحسن موسى بن جعفر علیهماالسلام به من خبر داد که : هرکس در غیاب برادش براى او دعا کند، از سوى عرش ندا مى شود که : براى توست صدهزار برابر آن ، لذا خوشم نیامد که صدهزار برابرِ ضمانت شده را به خاطر یکى که نمى دانم آیا مستجاب مى شود یا خیر، فروگذارم .
5- روایات گراسنگ دیگرى پیرامون دعا در غیاب برادران دینى در قنوت نماز وتر از نماز شب ذکر خواهیم کرد، زیرا دیده ام اصحاب ما امامیّه ، براى کسانى که مى خواهند دعا کنند، بیشتر در قنوت نماز وتر نماز شب دعا مى کنند. فضیلت دعا کردن براى حضرت حجّت عجّل اللّه تعالى فرجه الشریف
اینک مى گویم : اگر دعا براى برادران دینى این همه فضیلت دارد، پس فضیلت دعا براى سلطان و فرمانروایى که سبب هستى و وجود توست . و تو معتقدى که اگر او نبود، خداوند نه تو و نه هیچ کس از مکلّفین زمان او و تو را نمى آفرید، و اینکه لُطف الهى به وجود او - صلوات اللّه علیه - سبب تمام آنچه که تو و غیر تو در آن قرار دارید مى باشد، و وسیله تمامى خیراتى است که بدان نایل مى گردید، چگونه خواهد بود؟ پس مبادا و مبادا که تا حدّى که امکان دارد خود و یا احدى از خلایق را در دوست داشتن و دعا نمودن ، بر او مقدّم کنى . و نیز هنگام دعا کردن براى آن مولاى عظیم الشاءن حضور قلبى و زبانى داشته باش .و مبادا گمان کنى که علّت ذکر این مطلب براى آن است که آن بزرگوار به دعاى تو احتیاج دارد. بسیار دور است ، بسیار دور است ، اگر چنین اعتقادى داشته باشى ، در اعتقاد دوستى ات مریض و بیمارى ؛ بلکه این را براى آن گفتم که حقّ بزرگ و احسان گرانبار حضرتش را بر تو بشناسانم .و دیگر اینکه : اگر پیش از دعا براى خویش و کسانى که نزد تو گرامى هستند، براى آن بزرگوار دعا نمایى ، خداوند - جلّ جلاله - زودتر درهاى اجابت را به روى تو خواهد گشود؛ زیرا تو - اى بنده ، - درهاى قبولى دعا را با قفلهاى جنایتها و گناهانت بسته اى ، پس اگر براى این مولایى که در نزد خداوند مالک زندگان و مردگان خاصّ و ویژه مى باشد دعا کنى ، خداوند به خاطر او زود درهاى اجابت را به روى تو مى گشاید، و در نتیجه تو نیز به خاطر چنگ زدن به ریسمان او در دعایى که براى خود و دیگران مى کنى ، در زمره فضل او داخل شده ، و رحمت و کَرَمَ و عنایت خداوند - جلّ جلاله - تو را نیز فرا مى گیرد. و مبادا بیایى و اساتیدى را که از آنها پیروى مى کنى ، بشمارى و بگویى که من ندیده ام آنان به آنچه که تو گفتى عمل کنند، و آنها از مولایمان که بدو اشاره نمودى - صلوات اللّه علیه - غافل ، و نسبت به او بى اعتنا هستند. جواب اینکه : به آنچه که گفتم عمل کن ، که مطلبِ حقّ است ، زیرا هرکس نسبت به مولایمان بى اعتنا، و از آنچه که ذکر نمودم غافل باشد، به خدا سوگند، که در اشتباه فضاحت بارى مى باشد.و حدیثى که جدّم ابوجعفر طوسى - رضوان اللّه علیه - مطلبى را که ذکر نمودیم ، گوشزد مى کند. وى روایت نموده که بعضى از صالحین یعنى ائمّه علیهم السلام فرمود: در شب بیست و سوّم ماه رمضان مکرّر - در حال سجده و ایستاده و نشسته و به طور کلّى در هر حال که هستى - و نیز در کلّ این ماه و در طول عمرت به هر صورت که ممکن شد، و هرگاه که در طول عمرت به یادت آمد، این دعا را مکرّر مى خوانى . به این صورت که بعد از حمد و ستایش خداوند متعال ، و صلوات بر پیامبر اکرم حضرت محمّد ص مى گویى :اءَللّهُمَّ، کُنْ لِوَلِیِّکَ فُلانِ بْنِ فُلانٍ فى هذِهِ السّاعَةِ وَ فى کُلِّ ساعَةٍ، وَلیّاً وَ حافِظاً وَ قآئِداً وَ ناصِراً وَ دَلیلاً وَ عَیْناً، حَتّى تُسْکِنَهُ اءَرْضَکَ طَوْعاً، وَ تُمَتِّعَهُ فیها طَویلاً. خدایا، در این لحظه و در تمام لحظات ، سرپرست و نگاهدار و راهبر و یارى گر و راهنما و دیدبانِ ولىِّ حضرت حجّة بن الحسن - که درودهاى تو بر او و بر پدرانش باد، - باش ، تا اینکه او را به صورتى که خوشایند اوست و همه از او فرمانبرى مى نمایند ساکن زمین گردانیده ، و مدّت زمان طولانى در آن بهره مند سازى .اینک اهتمام ائمّه علیهم السلام را نسبت به این دعا براى آن بزرگوار چگونه مى بینى ؟ آیا مانند کوتاهى کردن تو نسبت به آن مقام شریف است ؟ بنابراین از بسیار دعا کردن براى او - صلوات اللّه علیه - و براى کسانى که دعا کردن براى آنان در نمازهاى واجب ، جایز است ، خوددارى مکن ؛ که در روایتى آمده که امام صادق ع فرمود:هر سخنى که در نماز واجب با آن خداوند متعال را مورد خطاب قرار دهى ، کلام آدمى و گفتارى که نماز را باطل کند نیست .بنابراین ، عذرى در ترک اهتمام و همّت گماشتن نسبت به این امر براى تو باقى نمى ماند.
روایت آمده که : امام صادق ع کف دستان مبارکش را به سوى آسمان گشود و فرمود رَغْبت این است ، و پشت کف دستان خویش را به سوى آسمان قرار داد و فرمود: رَهْبت این است ، و انگشتان شریف خویش را به سمت راست و چپ حرکت داد و فرمود: تَضَرُّع این است ، و تنها یک انگشت خود را بالا و پایین برد و فرمود: تَبَتُّل این است ، و دستش را در برابر صورت مبارکش به سمت قبله دراز کرد و فرمود: اِبْتِهال این است . سپس فرمود: تا قطره اشک بر صورتت جارى نگشته ، ابتهال مکن .
در حدیث دیگرى از امام صادق - صلوات اللّه علیه - آمده که : اِسْتِکانت در دعا این است که دعا کننده هنگام دعا، دستانش را بر دو شانه اش قرار دهد. یکى از احتمالاتى که ممکن است مقصود از این اشارات باشد آن است که : گشودن دست در حالت رَغْبَت ، به حال کسى که به خداوند - جلّ جلاله - امید دارد، و حسن ظنّش به تفضّل او بر خوف از جلالِ عظمتش فزونى دارد، نزدیکتر است ، لذا شخص راغب همواره خواهان ایمنى است ، و کف دستش را مى گشاید تا احسان خداوند به آن فرو ریزد. و شاید مقصود از حالت رَهْبَت و پشت کف دستها را به سوى آسمان نمودن ، این باشد که بنده با زبانِ حالِ خاکسارى ، به مالک دار فنا و بقاء مى گوید که : من جراءت آن را ندارم که کف دستهایم را به سوى تو بگشایم ، لذا از روى ذلّت و شرمندگى در پیشگاهت ، کف دستهایم را رو به زمین قرار داده ام . و شاید مراد از حرکت دادن انگشتان به راست و چپ در حالت تَضَرُّع این باشد که شخص تضرّع کننده به شیوه زنِ فرزند مرده در هنگام مصیبتِ بیمناک ، دستانش را برگردانده و با پشت و رو نمودن و راست و چپ کردن آنها، گریسته و نوحه سرایى مى کند. و شاید منظور از تَبَتُّل و بالا و پایین بردن یک انگشت بر اساس معناى تَبَتُّل در لغت که انقطاع و بریدن و گسستن است ، این باشد که گویا شخصى که تبتّل مى کند مى خواهد بگوید: من تنها و تنها به سوى تو منقطع گشته ام ، بخاطر اینکه تنها تو شایسته پرستش هستى ، و با یک انگشت و نه با همه انگشتان ، بر یگانگى و وحدانیّت خداوند سبحان اشاره مى نماید. و این مقام ارجمند و بزرگى است ، لذا بنده نباید آن را ادّعا کند، جز هنگامى که اشک از چشمانش جارى گردیده ، و بسان برده ذلیل در پیشگاه حضرت حقّ ایستاده ، و به جاى درخواست آمال و آرزوها و ذکر خواسته خویش ، توجّه تامّ به خداوند صاحب جلال و عظمت داشته باشد. و گویا مقصود از اِبْتِهال و دراز کردن دست در برابر صورت رو به سمت قبله ، نوعى از اقسام بندگى و خاکسارى باشد. و شاید منظور از اِسْتِکانت و گذاشتن دستها بر شانه ها، این باشد که گویا دعا کننده با این حالت مى خواهد بگوید: من همانند برده جنایتکار که با حالت اسارت ، و در حالى که در بند است و او را به غلّ و زنجیر بسته و به سوى مولایش مى برند و در پیشگاهش قرار مى دهند - دستهایم را به گردنم بسته ام .2- بجا آوردن مدح و ثناى خداوند - جلّ جلاله - پیش از درخواست حوایج .در روایتى آمده که امام صادق ع فرمود: هرگاه خواستید حاجتى از خداوند طلب نمایید، ابتدا مدح و ثناى پروردگار را بجا آورید، زیرا هرکس حاجتى از پادشاهى بخواهد، ابتدا نیکوترین گفتارى را توان بر آن را دارد، آماده نموده و بیان مى کند، پس هرگاه خواستید حاجتى از خدا بخواهید، ابتدا خداوند را ستوده و مدح نموده و به تمام خیر و خوبى ثناى او را بگویید . و نیز در روایت دیگر محمّد بن مسلم مى گوید: امام صادق ع فرمود: در کتاب و دستْ نوشتِ علىّ ع آمده است که مدح و ستایش پیش از مسئلت و خواستن حاجت است ، پس هرگاه خواستید به درگاه خدا دعا کنید، ابتدا ثناى او را بگویید. وى مى گوید به حضرت عرض کردم : چگونه ثناى خدا را بگویم ؟ فرمود: مى گویى :یا مَنْ هُوَ اءَقْرَبُ إِلَىَّ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ، یا مَنْ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ، یا مَنْ هُوَ بِالمَنْظَرِ الاَعْلى وَ بِالاُفُقِ المُبینِ، یا مَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَىْءٌ
اى خدایى که از رشته رگ گردن به من نزدیکترى ، اى کسى که میان انسان و قلبش حایل مى گردى و از او به او نزدیکترى ، اى کسى که در تماشاگاه و منظر بلند و در افق و کرانه آشکار قرار دارى .و نیز در روایت دیگر معاویة بن عمّار مى گوید: از امام صادق ع شنیدم که مى فرمود: راه دعا کردن این است : ابتدا بجا آوردن مدح و ثناى الهى ، سپس اقرار به گناهان ، آنگاه مسئلت کردن . به خدا سوگند هیچ بنده اى با وجود اصرار برگناه ، از گناه خارج نمى گردد، و هیچ بنده اى از گناه در نمى آید مگر اینکه به گناه خویش اقرار و اعتراف کند. و نیز در روایت دیگر، حلبى مى گوید: به امام صادق ع عرض کردم : کنیزى دارم که از آن خوشم مى آید، ولى هر فرزندى از آن متولّد مى شود مى میرد، و اینک پسرى از آن متولّد شده که شبها مى ترسد، و مى ترسم که او نیز زنده نماند و بمیرد. امام صادق ع فرمود: چرا دعا نمى کنى ؟ در پاسى از آخر شب برخیز و وضو بگیر و حقّ تمام اعضا را در وضو کاملاً بجاآور، و نماز بگزار و نیکو انجام بده ، و پس از نماز ستایش خدا را بکن ، مبادا که مدح و ستایش نکرده درخواست نمایى و حضرت چند بار این جمله را تکرار فرمود و دستور داد که ابتدا مدح و ثناى خدا را بگوید و پس از مدح و ستایش پروردگارت ، بر پیامبر اکرم ص صلوات بفرست ، سپس حاجتت را بخواه ، که برآورده خواهد شد. آیا نشنیده اى که رسول خداص دیدند که مردى نماز مى خواند، وقتى آن مرد نمازش را تمام کرد بلافاصله رو به درگاه خدا کرد و حاجتش را درخواست نمود، پیامبر اکرم ص فرمود: این بنده در انجام امر پروردگارش عجله و شتاب نمود.و نیز بار دیگر دیدند کسى نماز مى خواند، هنگامى که وى نمازش را تمام کرد، ابتدا پروردگارش را ستود، و پس از مدح و ثناى پروردگار بر پیامبرش ص صلوات فرستاد. آنگاه پیامبر اکرم ص دوبار فرمود: درخواست کن که حاجتت برآورده مى شود. البتّه این در صورتى است که دعا کننده در حال دعا، امر خویش را به خداوندى که مالکِ امور اوست ، واگذار ننموده و از او درخواست نکرده باشد که هرکدام از دو حالت پنهانى و یا آشکارا دعا کردن را که مى خواهد در دل او قرار داده و به او افاضه کند، وگرنه اگر به صورت کامل صفت تفویض را داشته باشد، خداوند - جلّ جلاله - هر کردار و گفتارى را که براى او مى پسندد، به او الهام مى فرماید. و این امرى است که ما بالوجدان آن را دریافته ، و عیاناً بدان یقین و باور داریم .در روایتى آمده که حضرت ابى الحسن امام کاظم ع فرمود: یک بار پنهانى دعا نمودن ، با هفتاد بار آشکار و در حضور مردم دعا نمودن برابر است . و نیز در روایت دیگر آمده که امام صادق ع فرمود: بزرگى ثوابِ دعا و تسبیح گفتن بنده بین خود و خدا را، جز خداوند - تبارک و تعالى - نمى داند. و بالاخره در روایت دیگر، صفوان جمّال مى گوید امام صادق ع فرمود: خداوند - تبارک و تعالى - این امر یعنى ولایت ائمّة علیهم السلام را بر اهل این گروه یعنى شیعیان به صورت نهانى واجب نموده ، و هرگز آن را به صورت آشکارا نخواهد پذیرفت .صفوان مى گوید امام صادق ع فرمود: هنگامى که روز قیامت فرا مى رسد، رضوان یعنى گنجینه دار بهشت ، مى بیند که گروهى در بهشت هستند ولى از منظر او عبور نکرده اند و وى هنگام ورود به بهشت آنها را ندیده است ، خطاب آنها مى گوید: شما چه کسانى هستید و از کجا وارد بهشت شدید؟ حضرت فرمود: مى گویند: کارى با ما نداشته باش ، ما گروهى هستیم که در به صورت نهانى خدا را پرستیدیم ، و خداوند نیز ما را به صورت پنهانى داخل بهشت فرمود.4- پاکیزه بودن از مظالم بندگان در حال دعا.چنانکه در روایت آمده که امیرالمؤمنین ع فرمود: خداوند - تبارک و تعالى - به عیسى بن مریم علیهماالسلام وحى فرمود که به جماعت و یا اشراف بنى اسرائیل بگو: که جز با قلبهایى پاکیزه و چشمان خاشع و دستهاى پاکیزه به خانه من وارد نشوند، و به آنان بگو: دعاى هر کدام از شما را که حتّى از یک نفر از مردم چیزى را به ظلم و ستم گرفته باشد، اجابت نمى کنم .5- معذور ندانستن ظالم در ظلم خود.زیرا در روایت آمده که امام صادق ع فرمود: هرکس ، ظالمى را به واسطه ظلم و ستم او معذور بداند، خداوند شخصى را بر او مسلّط مى گرداند که به او ظلم و ستم نماید، و اگر دعا کند دعاى او مستجاب نمى گردد، و خداوند به واسطه ستم کشیدنش به او پاداش نمى دهد.
6- جبّار و سرکش نبودن .زیرا در روایت آمده که امام صادق ع فرمود: خداوند - تبارک و تعالى - به حضرت داود ع وحى نمود: به جبّاران و سرکشان بگو، مرا یاد نکنند، زیرا هر بنده اى به یاد من باشد، من نیز از او یاد مى کنم ، و اگر سرکشان مرا یاد کنند، آنان را یاد کرده و لعنتشان نموده و از رحمتم دور مى گردانم .
7- دعا با قلب پاک و نیّت صادق .زیرا در روایتى که عمر بن یزید یا: مزید مى گوید از امام صادق ع شنیدم که مى فرمود: مردى در بنى اسرائیل بود، که به مدّت سه سال به درگاه خداوند دعا مى کرد که پسرى به او بدهد. وقتى دید که خدا دعایش را مستجاب نمى فرماید، گفت : اى پروردگار من ، آیا از تو دورم و به من گوش فرا نمى دهى ، یا به من نزدیکى ، پس چرا جوابم نمى دهى ؟
حضرت فرمود: کسى به خواب او آمد و به او گفت : مدّت سه سال است که با زبان بد و دشنام دهنده ، و قلب متکبّر و ناپاک ، و بدون اینکه نیّتت صادق باشد، خدا را مى خوانى ، پس از اینها دست بکش تقواى الهى را در دل پیشه کن ، و نیّتت را نیکوگردان .حضرت فرمود: آن مرد چنین کرد و سپس به درگاه خداوند دعا نمود، و پسرى براى او متولّد شد.
8- دعا نکردن ، درباره دفع ستمى که مثل آن را به دیگرى روا داشته باشد.زیرا در روایتى علىّ بن سالم مى گوید از امام صادق ع شنیدم که مى فرمود: خداوند - تبارک و تعالى - فرمود: به عزّت و عظمتم سوگند، دعاى هیچ ستمدیده اى را درباره ستمى که به او شده ، در حالى که به احدى مشابه آن ستم را نموده باشد، مستجاب نمى گردانم .9- پرهیز از گناه بعد از دعا، تا مبادا گناهانش او را از نیل به آرزویش بازدارد.چنانکه در روایت آمده که امام باقرع فرمود: همانا بنده ، حاجتى از حوایج دنیوى را از خداوند - تبارک و تعالى درخواست مى کند، و خداوند مى خواهد که تا مدّت زمان مشخّص نزدیک یا دور آن حاجت را برآورد، سپس بنده در همان زمان گناهى را مرتکب مى شود، پس خداوند به فرشته اى که براى برآوردن حاجت او گماشته شده مى فرماید: حاجت او را برآورده مکن و او را از آن محروم گردان ، زیرا او متعرّض خشم و غضب من شد، و از مستحقّ محرومیّت گردید.
10- توبه از گناهان و صلاح و صدق در حال دعا.زیرا در روایتى عثمان بن عیسى به نقل از برخى از اصحاب امام صادق ع آورده که به حضرت عرض کردم : دو آیه در کتاب خدا هست که من تاءویل آنها را نمى دانم . حضرت فرمود: آن دو کدامند؟ عرض کردم : فرمایش خداوند متعال که مى فرماید: اءُدْعُونى ، اءَسْتَجِبْ لَکُمْ. مرا بخوانید، تا دعایتان را براى شما اجابت کنم .و من دعا مى کنم و مستجاب نمى گردد.حضرت فرمود: آیا مقصودت این است که خداوند - تبارک و تعالى - خلف وعده مى نماید؟ عرض کردم : خیر
فرمود: آیه دیگر کدام است . وى مى گوید: عرض کردم : گفتار خداوند متعال که مى فرماید: وَما اَنْفَقْتُمْ مِنْ شَىْءٍ فَهُوَ یُخْلِفُهُ، وَ هُوَ خَیْرُ الرّازِقینَ. و هرچه انفاق کنید، خداوند عوض و جانشین آن را به شما برمى گرداند، و او بهترین روزى دهندگان است . و من انفاق مى کنم و عوض و جانشین آن را نمى بینم .حضرت فرمود: آیا منظورت این است که خداوند خلف وعده نموده ؟ وى مى گوید: عرض کردم : خیر. فرمود: پس چه ؟ عرض کردم : نمى دانم . فرمود: لیکن من - ان شاء اللّه تعالى - براى تو بیان مى کنم .توجّه داشته باش اگر شما از دستورات خداوند اطاعت مى کردید و سپس دعا مى نمودید، مسلّماً خداوند دعاى شما را مستجاب مى فرمود، ولى مخالفت و نافرمانى خدا را مى کنید لذا دعایتان را مستجاب نمى نماید.و امّا اینکه گفتى : انفاق مى کنید و جانشین آن را نمى بینید، بدان که اگر شما مال را از راه حلال به دست آورده و سپس در راه حقّ و مواردِ درست انفاق مى نمودید، هیچ کس دِرْهَمى انفاق نمى کرد مگر آنکه خداوند عوض آن را به او برمى گرداند. و اگر از سمت و سو و جهتِ دعا او را مى خواندید، حتماً دعاى شما را اجابت مى نمود، اگرچه نافرمان و گناهکار باشید. وى مى گوید، عرض کردم : روش و جهتِ دعا چیست ؟ حضرت فرمود: هنگامى که نماز واجب را بجا آوردى ، خدا را ستوده و او را به بزرگى یاد نموده و با تمام توان مدح و ثنایش را مى گویى ، و بر پیامبر اکرم ص صلوات فرستاده و در صلوات بر او نهایت کوشش را مى نمایى ، و گواهى مى دهى که حضرتش ، رسالت خویش را به خوبى تبلیغ نموده ، و بر ائمّه هدى علیهم السلام درود مى فرستى . بعد از ستایش و ثناى خداوند و صلوات بر پیامبر اکرم ص ، عطایا و نیکیهاى خداوند نسبت به خود را یادآور شده و نعمتهاى او را ذکر مى کنى ، آنگاه خدا را ستایش نموده و او را بر تمام این امور شکرگزارى مى کنى ، و بعد به تک تک گناهانت اعتراف نموده و به آنها و یا به هر کدام که به یاد دارى اقرار نموده و به گناهانى که از یادت رفته و بر تو پوشیده است به صورت اجمالى اقرار کرده و از تمامى گناهانت به درگاه خداوند توبه مى کنى ، و تصمیم مى گیرى که هرگز به سوى آنها بازنگردى ، و با حالت پشیمانى و نیّت صادق و احساس هراس و امیدوارى ، از تمامى گناهانت طلب آمرزش مى کنى . و بخشى از گفتارت این باشد که : اءَللّهُمَّ، إِنّى اءَعْتَذِرُ إِلَیْکَ مِنْ ذُنُوبى ، وَ اءَسْتَغْفِرُکَ وَ اءَتُوبُ إِلَیْکَ، فَاءَعِنّى عَلى طاعَتِکَ، وَ وَفِّقْنى لِما اءَوْجَبْتَ عَلَىَّ مِنْ کُلِّ ما یُرْضیکَ، فَإِنّى لمْ اءَرَ اءَحَداً بَلَغَ شَیْئاً مِنْ طاعَتِکَ إِلاّ بِنِعْمَتِکَ عَلَیْهِ قَبْلَ طاعَتِکَ؛ فَاءَنْعِمْ عَلَىَّ بِنِعْمَةٍ اءَنالُ بِها رِضْوانَکَ وَالْجَنَّةَ. خداوندا، از گناهانم به درگاه تو پوزش مى خواهم ، و از تو طلب آمرزش نموده و به سوى تو توبه مى کنم ، پس مرا بر طاعت و فرمانبرى از خود یارى فرما، و بر هر عمل که موجب خشنودى توست و بر من واجب نموده اى ، مؤفّقم گردان ، زیرا من هیچ کس را ندیده ام که به چیزى از اطاعتت نایل شده باشد، مگر اینکه تو پیش از آن طاعت ، نعمتت را بر او ارزانى داشته اى ، پس نعمتى را بر من ارزانى دار که به واسطه آن به خشنودى و بهشتت نایل گردم .سپس بعد از همه اینها، خواسته هاى خویش را مسئلت مى کنى ، و من امیدوارم که - ان شاء اللّه تعالى - خداوند تو را محروم برنگرداند.
توضیح دو نکته پیرامون حدیث گذشته
الف - توضیح فرمایش مولایمان امام صادق - صلوات اللّه علیه - که فرمود: اگر از جهت و سمت و سوى دعا خدا را بخوانید، مسلّماً دعایتان را اجابت مى نماید، اگر چه گناهکار باشید، این است که هرگاه بنده در حالى که گناهکار است ، خداوند - جلّ جلاله - را بخواند، خداوند دعاى او را استجابت مى کند؛ ولى استجابت دعایش به تاءخیر مى افتد؛ زیرا از سویى خداوند - جلّ جلاله - از بنده اش مى خواهد که توبه نموده و گناهان را ترک کند، و از سوى دیگر بنده مطالبى را با دعا از خدا درخواست مى نماید. و وقتى امر چنین باشد، خداوند - جلّ جلاله - با زبان حال به بنده مى گوید: من از تو چیزى را که حقّ من است - یعنى توبه - را مطالبه مى نمایم ، و تو با دعا چیزى را که حقّ تو نیست از من درخواست مى کنى ، پس وقتى تو چیزى را که من از تو مى خواهم و حقّ من است ، به من نمى دهى ، چگونه تعجّب مى کنى که من در برابر کیفر خوددارى کردن تو از دادن آنچه که من از تو درخواست نمودم ، از دادن چیزى که تو از من مى خواهى و حقّ تو نیست خوددارى کنم ؟!
ب - توضیح گفتار امام صادق ع پیرامون فرمایش خداوند - جلّ جلاله - که فرمود: اگر روزى را از راه حلال به دست آورده و در راه حقّ و موارد درست انفاق مى نمودید، خداوند عوض آن را به شما برمى گرداند.، آن است که اگر بنده چیزى را براى هواى نَفْس خویش کسب کند و خرج کند، و نیّتش از این کسب و هزینه کردن معامله با خداوند - جلّ جلاله - و امتثال امر او نباشد، گویى که اراده خداوند - جلّ جلاله - و حکمت او را در تدبیر بندگان و مخلوقات برکنار نگاشته ، پس چگونه عوض انفاق او بر عهده خداوند - جلّ جلاله - باشد؟ زیرا تنها در صورتى ضمانت آن بر عهده خداوند - جلّ جلاله - خواهد بود که بنده به خاطر امتثال امر الهى کسب نموده و به امر خدا در طاعت او انفاق کند.11- حضور قلب ، و تمایل نداشتن به دنیا.زیرا در روایتى آمده که : حضرت موسى ع بر روستایى از روستاهاى بنى اسرائیل مى گذشت ، دید که توانگران آنان در حالى که لباسهایى بافته شده از مو پوشیده ، و خاک بر سرشان مى ریزند، و بپا ایستاده اند، و به درگاه پروردگار اشک بر گونه هایشان جارى است ، از روى ترحّم و دلسوزى برایشان گریست ، و به درگاه پروردگار عرض کرد: اى معبود من ، اینان بنى اسرائیل هستند که بسان کبوتر سخت مى گریند و ناله سر مى دهند، و همچون گرگ زوزه مى کشند، و همانند سگ عوعو مى کنند. خداوند به او وحى فرمود که : چرا چنین مى کنند؟ آیا به خاطر اینکه گنجینه من تمام شده است ، یا اینکه داراییها و عنایاتم اندک شده ، یامن مهربانترین مهربانها نیستم ؟ لیکن به اطّلاع آنان برسان که من به آنچه که در دلهایشان است آگاهم ، آنان مرا مى خوانند در حالى که دلهایشان از من غائب ، و به دنیا مایل است .
12- عدم غفلت و اشتغال نداشتن به امور بیهوده .زیرا در حدیث آمده که پیامبر اکرم ص فرمود: در حالى که به اجابت دعا یقین دارید دعا کنید، و بدانید که خداوند هرگز دعاى کسى را که قلبش غافل و مشغول به لهو و امور بیهوده باشد، مستجاب نمى فرماید.
13- ترک نکردن امر به معروف و نهى از منکر.زیرا در روایت آمده که پیامبر اکرم ص فرمود: بى گمان یا امر به معروف و نهى از منکر خواهید نمود، و یا خداوند اشرار و بدهایتان را بر نیکانتان مسلّط خواهد نمود، و در این هنگام نیکانتان دعا خواهند نمود ولى دعاى آنان مستجاب نخواهد شد.
14- نفرین نکردن بر دوست .زیرا در حدیث آمده که رسول خداص فرمود: از خدا خواستم که نفرینِ دوست بر دوست خویش را مستجاب نگرداند.
15- پاکیزگى خوراک و پرهیز از حرام خورى .زیرا روایت شده که امام صادق ع فرمود: هرگاه کسى از شما خواست که دعایش مستجاب شود، کسب خویش را پاکیزه نموده ، و از مظالم مردم خارج شود، و براستى که دعاى بنده اى که در شکمش مال حرام است ، یا در نزد او مظلمه اى براى احدى از بندگان خدا است ، به سوى خدا بالا نمى رود و مستجاب نمى گردد.و نیز در روایتى آمده پیامبر اکرم ص فرمود: هرگاه خوراک دعا کننده حرام باشد و غذاى حرام مصرف کند، کى دعاى او مستجاب مى گردد؟!
16 - داشتن انگشترى نقره با نگین فیروزه .زیرا در حدیث آمده که امام صادق ع فرمود: رسول خداص فرمود خداوند سبحان فرمود: براستى که من شرم دارم دست بنده اى را که در آن انگشترى فیروزه است و به سوى آسمان بلند کرده ، نومید برگردانم .
17- داشتن انگشترى عقیق .روایت شده که امام صادق ع فرمود: هیچ کف دستى محبوبتر از کف دستى که در آن انگشترى عقیق باشد، به سوى خداوند - عزّوجلّ - بلند نشده است .
18- دعا نکردن پیرامون قطع ارتباط با خویشاوندى که قطع آن جایز نیست .زیرا در اعمال شب نیمه شعبان و غیر آن روایت و ارادت که : دعا در آن شب مستجاب مى شود، مگر دعاى کسى که قطع ارتباط با خویشاوندان خود نموده ، و یا درباره آن دعا نماید.
19- در نظر داشتن مقصود خداوند - جلّ جلاله - از دعا و مقدّم داشتن آن بر خواست خود.به عنوان مثال : وقتى بیمار شد، مقصودش از دعا کردن براى تندرستى اش ، صرف زنده ماندن براى خواسته هاى نفسانى زودگذر و دنیایى که او را از آخرتش بازمى دارد، نباشد؛ بلکه براى این دعا کند که بر اساس اراده خداوند - جلّ جلاله - که همان طاعت و عبادت اوست ، زنده بماند.و مثال دیگر اینکه : وقتى فرزند و یا کسى که در نزد او عزیز است بیمار شد، دعا کردنش براى تندرستى آنان ، به خاطر میل نفسانى خود به زنده ماندن آنان در امورى که به مصلحت آنهاست ، یا لذّت و شیرین کامى خود، یا براى اینکه مبادا کسى به او شماتت کند، و مقاصدى از این قبیل نباشد، بلکه دعایش براى تندرستى آنان بدین منظور باشد که ایشان بر اساس طاعت و اراده و نظام حکمت خداوند - جلّ جلاله - پایدار و زنده باشند.ناگفته نماند که : ممکن است براى برخى به محض اطّلاع از شرایط اجابت دعا که یادآور شدیم ، زود حالت یاءس دست دهد، یا بر بعضى از این روایات طعن و خرده بگیرند.پس توجّه داشته باش که اینها همگى شرایطِ دعایى است که :الف - مسلّماً مستجاب مى شود.ب - یا بزودى مستجاب شده و ثمره مى دهد.ج - یا درست همان چیزى که درخواست مى شود و نه عوض آن ، حاصل مى شود.د - یا تنها کسى که حاجتِ بسیار دارد، نیازمند این همه احتیاط کارى است .ه - یا توجیه هاى دیگر از این قبیل که سازگار با تصدیق این روایات باشد.وگرنه مسلّماً مى دانیم که خداوند متعال دعاى ابلیس را با وجود اصرار بر گناه ، و نیز دعاى افراد بسیارى را که هنگام دعا کردن تمام این شروط را نداشته اند اجابت فرموده است .و در هرحال ، سزاوار است که انسان هنگام مناجات ، در تحصیل این شروط بکوشد، جهت به برآورده شدن حاجت ان شاء اللّه تعالى احتیاطکارى نموده باشد.