روح در قرآن

در قرآن کریم کلمه  روح  که متبادر از آن مبدأ حیات است  مکرر آمده ، و آن را منحصر در انسان و یا انسان و حیوان به تنهایى ندانسته ، بلکه در مورد غیر این دو طایفه نیز اثبات کرده ، مثلا در آیه فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا و در آیه  وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا، و در آیاتى دیگر در غیر مورد انسان و حیوان استعمال کرده پس معلوم مى شود روح یک مصداق در انسان دارد، و مصداقى دیگر در غیر انسان .و در قرآن چیزى که صلاحیت دارد معرف روح باشد نکته اى است که در آیه  یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی  است ، که مى بینیم آن را به طور مطلق و بدون هیچ قیدى آورده ، و در معرفیش فرموده  روح از امر خداست ، آن گاه امر خدا را در جاى دیگر معرفى کرده که  إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ فَسُبْحانَ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ ، و فرموده که امر او همان کلمه و فرمان ایجاد است ، که عبارت است از هستى اما نه از این جهت که هستى فلان چیز و مستند به فلان علل ظاهرى است ، بلکه از این جهت که منتسب به خداى تعالى است و قیامش به اوست . و به این عنایت است که مسیح (ع) را به خاطر اینکه از غیر طرق عادى و بدون داشتن پدر به مریم داده شده کلمه او و روحى از او معرفى نموده ، فرموده  وَ کَلِمَتُهُ أَلْقیاها إِلى مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ و قریب به همین عنایت است آیه زیر که مى فرماید   إِنَّ مَثَلَ عِیسى عِنْدَ اللّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ چون در این آیه داستان عیسى را تشبیه کرده به داستان پیدایش آدم . و خداى تعالى هر چند این کلمه را در اغلب موارد کلامش با اضافه و قید ذکر کرده ، مثلا فرموده  وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی ، و یا فرمود وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ ، و یا فرموده  فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا ، و یا فرموده  وَ رُوحٌ مِنْهُ، و یا فرموده  وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ، و آیاتى دیگر که در آنها تعبیر کرده به  روحم ، روح خود، روحمان ،روحى ازاو،روح القدس  و غیره.لیکن در بعضى از موارد هم بدون قید ذکر کرده ، مثلا فرموده  تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ ، که از ظاهر آن بر مى آید روح موجودى مستقل و مخلوقى آسمانى و غیر ملائکه است . و نظیر این آیه به وجهى آیه زیر است که مى فرماید تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ. و اما روحى که متعلق به انسان مى شود از آن تعبیر کرده به  من روحى - از روح خودم  و یا من روحه - از روح خودش ، و در این تعبیر کلمه  من  را آورده که بر مبدئیت دلالت دارد، و نیز از تعلق آن به بدن انسان تعبیر به نفخ کرده ، و از روحى که مخصوص به مؤمنینش کرده به مثل آیه  وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ و یا تعبیر نموده و در آن حرف  باء را بکار برده که بر سببیت دلالت دارد، و روح را تایید و تقویت خوانده ، و از روحى که خاص انبیایش ‍ کرده به مثل جمله  وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ ، تعبیر نموده ، روح را به کلمه  قدس اضافه نموده که به معناى نزاهت و طهارت است ، و این را هم تایید انبیاء خوانده . و اگر آیه سوره قدر را ضمیمه این آیات کنیم معلوم مى شود نسبتى که روح مضاف در این آیات با روح مطلق در سوره قدر دارد، نسبتى است که افاضه به مفیض و سایه به چیزى که به اذن خدا صاحب سایه شده است دارد. و همچنین روحى که متعلق به ملائکه است ، از افاضه روح به اذن خداست ، و اگر در مورد روح ملک تعبیر به تایید و نفخ نفرموده ، و در مورد انسان این دو تعبیر را آورده ، در مورد ملائکه فرموده  فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا و یا فرموده  قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ ، و یا فرموده  نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ، براى این بود که ملائکه با همه اختلافى که در مراتب قرب و بعد از خداى تعالى دارند، روح محضند، و اگر احیانا به صورت جسمى به چشم اشخاصى در مى آیند تمثلى است که به خود مى گیرند، نه اینکه به راستى جسم و سر و پایى داشته باشند، هم چنان که مى بینیم در داستان مریم (ع) مى فرماید فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا ، و ما در سابق یعنى در ذیل همین آیه بحثى در باره تمثیل داشتیم .به خلاف انسان که روح محض نیست بلکه موجودى است مرکب از جسمى مرده ، و روحى زنده ، پس در مورد او مناسب همان است که تعبیر به نفخ دمیدن  بکند، هم چنان که در مورد آدم فرمود فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی و همانطور که اختلاف روح در خلقت فرشته و انسان باعث شد تعبیر مختلف شود، و در مورد فرشته به نفخ تعبیر نیاورد، همچنین اختلافى که در اثر روح یعنى حیات هست که از نظر شرافت و خست مراتب مختلفى دارد، باعث شده که تعبیر از تعلق آن مختلف شود، یک جا تعبیر به نفخ کند، و جاى دیگر تعبیر به تایید نماید، و روح را داراى مراتب مختلفى از نظر اختلاف اثرش بداند. آرى یک روح است که در آدمیان نفخ مى شود، و در باره اش مى فرماید وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی ، و روحى دیگر به نام روح تایید کننده است ، که خاص مؤمن است ، و در باره اش فرموده  أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ ، که از نظر شرافت در ماهیت و از نظر مرتبت و قوت اثرش ‍ شریف تر و قوى تر از روحى است که در همه انسانهاى زنده است ، به شهادت اینکه در آیه زیر که در معناى آیه سوره مجادله است مى فرماید أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها . ملاحظه مى کنید که در این آیه مؤمن را زنده به حیاتى داراى نور دانسته ، و کافر را با اینکه جان دارد مرده و فاقد آن نور مى داند، پس معلوم مى شود مؤمن روحى دارد که کافر آن را ندارد، و روح مؤمن اثرى دارد که در روح کافر نیست .از اینجا معلوم مى شود روح مراتب مختلفى دارد، یک مرحله از روح آن مرحله اى است که در گیاهان سبز هست ، و اثرش این است که گیاه و درخت را رشد مى دهد، و آیات داله بر اینکه زمین مرده بود، و ما آن را زنده کردیم در باره این روح سخن مى گوید. مرحله اى دیگر از روح آن روحى است که به وسیله آن انبیا تایید مى شوند، و جمله  وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ از آن خبر مى دهد، و سیاق آیات دلالت دارد بر اینکه این روح شریف تر است و مرتبه اى عالى تر از روح انسان دارد.و اما آیه  یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلى مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ لِیُنْذِرَ یَوْمَ التَّلاقِ ، و آیه  وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ، هم مى تواند با روح ایمان تطبیق شود، و هم با روح القدس . و خدا داناتر است .این را هم یادآورى کنیم که ما در تفسیر هر یک از این آیات کریمه مطالبى در باره روح گذراندیم که به درد اینجا مى خورد. ذلِکَ الْیَوْمُ الْحَقُّ کلمه  ذلک  اشاره است به  یوم الفصل  که در این سوره ذکر شد، و در ضمن آیاتى توصیف گردید، و این جمله در حقیقت خاتمه کلام و معطوف به ابتداى سوره و مطالب بعد از آن است و آیه بعدى که مى فرماید فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ مَآباً ... تفریع بیشترى از بیان سابق است .و اگر اشاره را با لفظ ذلک  آورد که مخصوص اشاره به دور است ، براى این بوده که به عظمت مساله دلالت کند، و مراد از حق بودن آن روز ثبوت حتمى و رانده شدن قضاى آن ، و تخلف ناپذیرى وقوع آن است .  فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلى رَبِّهِ مَآباً یعنى هر کس بخواهد مى تواند به سوى پروردگار خود مرجعى بگیرد، که به وسیله آن به ثواب متقین برسد، و از عذاب طاغیان نجات یابد، و این جمله همانطور که اشاره کردیم تفریعى است بر اخبارى که در سابق از یوم الفصل داده و بر آن احتجاج نموده و آن را توصیف کرده بود، و معنایش این است که حال که وضع بدین منوال است پس هر کس بخواهد مى تواند به سوى پروردگارش برگردد. اِنّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَرِیباً ...  مراد از این  عذاب ، عذاب آخرت است ، و نزدیک بودن آن به اعتبار حق بودن ، و بدون شک ، حق بودن ، وقوع آن است چون هر چه آمدنى باشد نزدیک است . علاوه بر این ، وقتى قیامت عبارت باشد از تجسم اعمال آدمى ، و جزا دیدن انسان در برابر اعمال ، این اعمال همواره با آدمى هست ، و از هر چیز دیگرى به انسان نزدیک تر است .یَوْمَ یَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ یَداهُ یعنى روزى که انسان منتظر دیدن جزاى اعمالى است که در زندگى دنیا انجام داده ، و از پیش فرستاده است . بعضى گفته اند. معنایش این است که در آن روز انسان به اعمال خود نظر مى کند، چون همه اعمال خود را نزد خود حاضر مى بیند هم چنان که در جاى دیگر همین مطلب را خاطر نشان نموده ، فرموده است  یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ . وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً یعنى کافر در آن روز از شدت آن روز آرزو مى کند اى کاش خاکى بود فاقد شعور و اراده ، و در نتیجه آنچه کرده نکرده بود، و جزا داده نمى شد.