تواضع در برابر انسانها، مانند پدر و مادر، همسایگان، دوستان بستگان و سایر مردم نوع دیگر تواضع است. تواضع موجب استحکام پیوند انسانها و محبت و الفت بیشتر شده، بر صفا و صمیمیت آنان مىافزاید و کدورتها، بدبینىها و آثار شوم تکبر و خود خواهى را از جامعه پاک مىسازد. البته تواضع، اشکال گوناگون دارد که یکى از آشکارترین آنها، در شیوه را رفتن رفتن دیده مىشود. بعضى بر اثر غرور و تکبر به گونهاى راه مىروند که گویى مىخواهند زمین را بشکافند. از این رو، در قرآن از نصایح حضرت لقمان (علیه السلام) به فرزندش آمده است: و لا تصعر خدک للناس و لا تمش فى الارض مرحا ان الله لایحب کل مختال فخور با بى اعتنایى از مردم مگردان و مغرورانه بر زمین راه مرو که خداوند هیچ متکبر مغرورى را دوست ندارد. راستى، اگر انسان کمترین شناختى از خود و جهان هستى داشته باشد، مىداند که در برابر بزرگى و عظمت جهان چه اندازه کوچک است، حتى اگر گردنش برابر کوهها شود. تازه بلندترین کوههاى زمین در برابر عظمت زمین کمتر از برآمدگى هاى پوست نارنج نسبت به آن است. همان زمینى که خود ذرهاى ناچیز در برابر کهکشانهاى عظیم است. آیا با این حال، کبر و غرور دلیل جهل و نادانى مطلق نیست؟! کوتاه سخن آن که تواضع از امتیازات و ارزشهاى خاص پرهیزکاران وارسته است. امیر مؤمنان على (علیه السلام) ضمن شمارش اوصاف متقین مىفرماید: و مشیهم التواضع روش و راه رفتنشان، آمیخته با تواضع و فروتنى است. تواضع پیامبر اسلام (صلى الله علیه آله و سلم) سیره نویسان، در تاریخ زندگى پیامبر اکرم (صلى الله علیه آله و سلم) مىنویسند: روزى پیامبر (صلى الله علیه آله و سلم) نزد جمعى آمد. آنان به احترام او دست جمعى از جا برخاستند. آن حضرت این کارشان را نپسندید و فرمود: آن گونه که عجمها بر مىخیزند و به یکدیگر تعظیم مىکنند برنخیزید. انس بن مالک مىگوید: از آن پس وقتى که مردم رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم) را مىدیدند بر نمىخاستند، زیرا مىدانستند که او این کار را نمىپسندد. آن حضرت وقتى که وارد مجلس مىشد، در پایینترین مکان مىنشست. امام صادق (علیه السلام) فرمود: از تواضع پیامبر (صلى الله علیه آله و سلم) این که دوست داشت بر الاغ برهنه سوار شود، روى خاک بنشیند. او با بردگان غذا مىخورد و به سائلان با دست خود غذا مىرساند. او بر الاغ سوار مىشد و غلام خود یا شخص دیگر را بر پشت سر خود سوار مىکرد. از ویژگىهاى آن حضرت این که با فروتنى خاصى کنار سفره مىنشست و هنگام غذا خوردن، انگشتان خود را مىلیسید و خودش گوسفندانش را مىدوشید و لباس و کفشش را خود وصله مىکرد، خانه را جارو مىنمود و شترش را در اصطبل مىبست، با خدمتکار خانه، گندم و جو آسیاب مىکرد، آرد آن را خمیر مىنمود، آذوقه منزل را از بازار تهیه و حمل مىکرد و به خانه مىآورد، با تهى دستان مىنشست و با آنان غذا مىخورد و با دست خود به آنان غذا مىداد
تواضع امام على (علیه السلام)
حضرت على (علیه السلام) نیز تواضع و فروتنى را در حد اعلاى خود در همه ابعاد زندگشاش رعایت مىکرد. پیامبر او را ابوتراب خواند. او دوست داشت که مردم ایشان را با این نام بخوانند. امام حسن عسکرى (علیه السلام) درباره تواضع على (علیه السلام) مىفرماید: دو نفر، پدر و پسر، به محضر على (علیه السلام) آمدند - با توجه به این که عصر خلافت آن حضرت بود - حضرت آنان را مهمان خود نمود. و در صدر مجلس نشاند و خود با کمال تواضع روبهروى آنان نشست. فرمود غذا بیاورید. غذا آوردند و مهمانان خوردند. سپس قنبر آفتابه و لگن آورد تا دست آنان را بشوید. آن مرد نمىگذاشت و خاکسارى و اصرار فراوان مىنمود که این کار را نکنید، ولى على (علیه السلام) دست برنداشت تا آب ریخته و دست او را شست. آن مرد به حضرت عرض کرد: براى من شرم آور است که خداوند ببیند دستم را مىشویید!. على (علیه السلام) در پاسخ فرمود: بلکه بهترین حالت است، زیرا خداوند مىبیند برادرانت بدون هیچ گونه امتیاز و جدایى از تو، به تو خدمت مىکند و هدفش پاداش چندین برابر بهشت است. آن گاه على (علیه السلام) آفتابه را به پسرش محمد حنیفه داد و فرمود: اینک دست پسر را تو بشوى. پسرم! اگر این پسر تنها به این جا مىآمد، من دستش را مىشستم، ولى هرگاه پدر و پسر در یک جا باشند، خداوند برخورد مساوى بین پسر و پدر را نمىپسندد. بنابراین، پدر دست پدر را شست، تو نیز دست پسر را بشوى. محمد حنیفه، دست پسر را شست. آن گاه امام حسن عسکرى (علیه السلام) فرمود: فمن اتبع علیا ذلک فهو الشیعى حقا کسى که در این راستا از حضرت على (علیه السلام) پیروى کند، شیعه حقیقى است. زیدبن على (علیه السلام) درباره تواضع على (علیه السلام) چنین نقل مىکند: در پنج مورد پا برهنه راه مىرفت و کفشهایش رابه دست مىگرفت:
1. روز عید فطر براى رفتن به سوى نماز.
2. در روز عید قربان براى رفتن به محل نماز.
3. در روز جمعه براى نماز جمعه.
4. هنگام رفتن ره خانه بیمار براى عیادت او.
5. هنگام تشییع جنازه، و مىفرمود: این موارد منسوب به خداست؛ دوست دارم که در این گونه موارد (براى تواضع) پا برهنه باشم
قرآن در بیان ویژگى بندگان ممتاز خدا مىفرماید: و عباد الرحمن الذین یمشون على الارض هونا؛
بندگان خاص خداوند رحمان کسانى هستند که با آرامش و (بدون هر گونه غرور و تکبر) بر زمین راه مىروند.
تواضع به معناى خشوع و فروتنى است و ضد آن تکبر و خود خواهى مىباشد که اساس انحرافها و تباهىهاست.
تواضع دو گونه است:
1. تواضع در برابر خداى تعالى که جزء جدایى ناپذیر عبودیت و بندگى است و بدون معنا ندارد.
2. تواضع در برابر انسانهاى با ایمان یا انسانهایى که تواضع در برابر آن اثر مثبت دارد و موجب دارد و موجب جذب آنان به سمت و سوى ارزشها مىگردد.
تواضع در برابر خدا
نشانه این نوع تواضع تسلیم در برابر فرمانهاى خدا و کمال خشوع و خضوع در برابر عظمت اوست، به گونهاى که انسان آنچه دارد همه را از آن خدا و خود را ذرهاى بسیار ناچیز از مخلوقات او بداند؛ شاکر و سپاسگزار بى چون و چرا باشد و از هر گونه خود خواهى در برابر خواست خدا بپرهیزد.
تواضع در برابر خدا، کلید ایمان و معرفت و راهیابى به درگاه حق و تقرب به اوست و به عکس، تکبر در برابر خدا، موجب سرکشى و طغیان و مایه انحراف و تیره روزى است.
در اوصاف پیامبر گرامى اسلام (صلى الله علیه آله و سلم) آمده است که در برابر عظمت خدا، داراى نهایت تواضع بود؛ به گونهاى که خداوند او را مخیر کرد که بنده و رسول باشد یا سلطان رسول باشد، در عین حال چیزى از مقامش در پیشگاه خدا کاسته نشود، اما آن حضرت بندگى و رسالت را برگزید و دوست داشت بنده متواضع و رسول باشد، نه پادشاه و رسول
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
ما اکل رسول الله (صلى الله علیه آله و سلم) متکئا منذ بعثه الله عزوجل نبیا حتى قبضه الله الیه متواضعا لله عزوجل
از آن هنگام که پیامبر (صلى الله علیه آله و سلم) به رسالت مبعوث شد تا آخر عمر، به خاطر تواضع در برابر خداى بزرگ، هرگز در حال تکیه به چیزى غذا نخورد.
روزى یکى از زنان گستاخ از کنار رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم) عبور کرد و دید آن حضرت با جمعى از بردگان بر روى خاک نشسته و غذا مىخورد، گفت: اى محمد! سوگند به خدا تو مانند بندگان (بردگان) غذا مىخورى و همانند آنان مىنشینى (روش و منش تو همچون شاهان و زمامداران نیست).
پیامبر (صلى الله علیه آله و سلم) در پاسخ فرموده: و یحک اى عبد اعبد منى واى بر تو! کدام بندهاى، بندهتر از من است.
و درباره تواضع امام على (علیه السلام) در برابر عظمت خدا روایت شده است که آن حضرت به مستمندان بسیار کمک مىکرد و شخص به صورت انتقاد به آن بزرگوار عرض کرد؛ چرا آن قدر صدقه مىدهى، آیا چیزى براى خود نگه نمىدارى؟
على (علیه السلام) در پاسخ فرمود:
آرى، سوگند به خدا اگر بدانم خداوند یکى از کارها و وظایفى که انجام مىدهم قبول مىکند، از زیاده روى در انفاق خوددارى مىکردم، ولى نمىدانم آیا کارهایم مورد قبول خداوند قرار مىگیرد یا نه؟ چون به این موضوع اطلاع ندارم، آن قدر انفاق مىکنم تا یکى از آنها قبول شود
این روایت بیانگر نهایت تواضع و خشوع و خضوع على (علیه السلام) در برابر خداوند بزرگ است و نشان دهنده آن که حضرت بر فراز قله عظیم توحید افعالى قرار داشت و خود را در برابر خدا، بسیار ناچیز مىدانست.