سوره ى حمد که نام دیگرش فاتحة الکتاب است ، هفت آیه دارد وتنها سوره اى است که بر هر مسلمانى واجب است حدّاقل روزانه ده بار آن را در نمازهاى شبانه روزى بخواند وگرنه نماز او باطل است . لاصلاة الاّ بفاتحة الکتاب بنا به روایت جابربن عبداللّه انصارى از رسول اکرم صلّى اللّه علیه و آله : این سوره بهترین سوره هاى قرآن است . و به نقل ابن عباس ؛ سوره ى حمد اساس قرآن است . در حدیث نیز آمده است : اگر هفتاد مرتبه این سوره را بر مرده خواندید و زنده شد، تعجّب نکنید. از نامگذارى این سوره به فاتحة الکتاب ، معلوم مى شود که تمام آیات قرآن در زمان رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله جمع آورى شده و به صورت کتاب در آمده است و به امر ایشان این سوره در آغاز و شروع کتاب قرآن قرار گرفته است .
همچنین در حدیث ثقلین مى خوانیم که پیامبر صلّى اللّه علیه و آله فرمود: انّى تارک فیکم الثقلَین کتاب اللّه و عترتى من دو چیز گرانبها در میان شما مى گذارم ، کتاب خدا و خاندانم . از این حدیث نیز معلوم مى شود که آیات الهى در زمان پیامبر صلّى اللّه علیه و آله به صورت کتاب اللّه جمع آورى شده و به همین نام در میان مسلمانان معروف و مشهور بوده است . آیات سوره ى مبارکه فاتحه ، اشاراتى در باره ى خداوند و صفات او، مساءله معاد، شناخت و درخواست رهروى در راه حقّ و قبول حاکمیت و ربوبیّت خداوند دارد. همچنین به ادامه ى راه اولیاى خدا، ابراز علاقه واز گمراهان و غضب شدگان اعلام بیزارى و انزجار شده است .سوره ى حمد همانند خود قرآن مایه ى شفاست ، هم شفاى دردهاى جسمانى و هم شفاى بیمارى هاى روحى . درسهاى تربیتى سوره ى حمد
1- انسان در تلاوت سوره ى حمد با بسم اللّه از غیر خدا قطع امید مى کند.
2- با ربّ العالمین و مالک یوم الدین احساس مى کند که مربوب و مملوک است و خودخواهى و غرور را کنار مى گذارد.
3- با کلمه عالمین میان خود و تمام هستى ارتباط برقرار مى کند.
4- با الرّحمن الرّحیم خود را در سایه لطف او مى داند.
5- با مالک یوم الدین غفلتش از آینده زدوده مى شود.
6- با گفتن ایّاک نعبد ریا و شهرت طلبى را زایل مى کند.
7- با ایّاک نستعین از ابرقدرت ها نمى هراسد.
8- از انعمت مى فهمد که نعمت ها به دست اوست .
9- با اهدنا رهسپارى در راه حقّ و طریق مستقیم را درخواست مى کند.
10- در صراط الّذین انعمت علیهم همبستگى خود را با پیروان حقّ اعلام مى کند.
11- با غیر المغضوب علیهم و لا الضّالّین بیزارى و برائت از باطل و اهل باطل را ابراز مى دارد.تفسیر آیه : 1 بِسْمِ اللّه الْرَّحْمَنِ الْرَّحِیمِ
ترجمه آیه :
به نام خداوند بخشنده ى مهربان
نکته ها:
در میان اقوام و ملل مختلف ، رسم است که کارهاى مهم و با ارزش را به نام بزرگى از بزرگان خویش که مورد احترام و علاقه ى آنهاست ، شروع مى کنند تا آن کار میمون و مبارک گردد و به انجام رسد. البتّه آنان بر اساس اعتقادات صحیح یا فاسد خویش عمل مى کنند. گاهى به نام بت ها وطاغوت ها وگاهى با نام خدا و به دست اولیاى خدا، کار را شروع مى کنند. چنانکه در جنگ خندق ، اوّلین کلنگ را رسول خداصلّى اللّه علیه و آله بر زمین زد. بسم اللّه الرّحمن الرّحیم سر آغاز کتاب الهى است . بسم ا للّه نه تنها در ابتداى قرآن ، بلکه در آغاز تمام کتاب هاى آسمانى بوده است . در سر لوحه ى کار و عمل همه ى انبیا بسم ا للّه قرار داشت . وقتى کشتى حضرت نوح در میان امواج طوفان به راه افتاد، نوح علیه السّلام به یاران خود گفت : سوار شوید که بسم اللّه مجریها و مرسیها یعنى حرکت و توقّف این کشتى با نام خداست . حضرت سلیمان علیه السّلام نیز وقتى ملکه سبا را به ایمان فراخواند، دعوتنامه خود را با جمله ى بسم اللّه الرّحمن الرّحیم آغاز نمود. حضرت على علیه السّلام فرمود: بسم اللّه ، مایه برکت کارها و ترک آن موجب نافرجامى است . همچنین آن حضرت به شخصى که جمله ى بسم ا للّه را مى نوشت ، فرمود: جَوِّدها آنرا نیکو بنویس . بر زبان آوردن بسم اللّه در شروع هر کارى سفارش شده است ؛ در خوردن و خوابیدن ونوشتن ، سوارشدن بر مرکب ومسافرت وبسیارى کارهاى دیگر. حتّى اگر حیوانى بدون نام خدا ذبح شود، مصرف گوشت آن حرام است و این رمز آن است که خوراک انسان هاى هدف دار و موحّد نیز باید جهت الهى داشته باشد. در حدیث مى خوانیم : بسم اللّه را فراموش نکن ، حتّى در نوشتن یک بیت شعر. و روایاتى در پاداش کسى که اوّلین بار بسم اللّه را به کودک یاد بدهد، وارد شده است . سؤ ال : چرا در شروع هر کارى بسم اللّه سفارش شده است ؟ پاسخ : بسم اللّه آرم ونشانه ى مسلمانى است وباید همه کارهاى او رنگ الهى داشته باشد. همانگونه که محصولات و کالاهاى ساخت یک کارخانه ، آرم و علامت آن کارخانه را دارد؛ خواه به صورت جزیى باشد یا کلّى . مثلا یک کارخانه چینى سازى ، علامت خود را روى تمام ظروف مى زند، خواه ظرف هاى بزرگ باشد یا ظرف هاى کوچک . یا اینکه پرچم هر کشورى هم بر فراز ادارات و مدارس و پادگان هاى آن کشور است و هم بر فراز کشتى هاى آن کشور در دریاها، و هم بر روى میز ادارى کارمندان .سؤ ال : آیا بسم اللّه الرّحمن الرّحیم آیه اى مستقل است ؟
پاسخ :به اعتقاد اهل بیت رسول اللّه علیهم السّلام که صد سال سابقه بر سایر رهبران فقهى مذاهب دارند و در راه خدا به شهادت رسیده و در قرآن نیز عصمت و پاکى آنها به صراحت بیان شده است ، آیه بسم اللّه الرّحمن الرّحیم آیه اى مستقل و جزء قرآن است . فخر رازى در تفسیر خویش شانزده دلیل آورده که بسم اللّه جزء سوره است . آلوسى نیز همین اعتقاد را دارد. در مسند احمد نیز بسم اللّه جزء سوره شمرده شده است . برخى از افراد که بسم اللّه را جزء سوره ندانسته و یا در نماز آن را ترک کرده اند، مورد اعتراض واقع شده اند. در مستدرک حاکم آمده است : روزى معاویه در نماز بسم اللّه نگفت ، مردم به او اعتراض نمودند که اءسرقت اءم نَیستَ، آیه را دزدیدى یا فراموش کردى ؟!
امامان معصوم علیهم السّلام اصرار داشتند که در نماز، بسم اللّه را بلند بگویند. امام باقرعلیه السّلام در مورد کسانى که بسم اللّه را در نماز نمى خواندند و یا جزء سوره نمى شمردند، مى فرمود: سَرقوا اکرم آیة للّه بهترین آیه قرآن را به سرقت بردند. در سنن بیهقى در ضمن حدیثى آمده است : چرا بعضى بسم اللّه را جزء سوره قرار نداده اند! شهید مطهّرى قدّس سرّه در تفسیر سوره حمد، ابن عباس ، عاصم ، کسایى ، ابن عمر، ابن زبیر، عطاء، طاووس ، فخررازى وسیوطى را از جمله کسانى معرّفى مى کند که بسم اللّه را جزء سوره مى دانستند. در تفسیر قرطبى از امام صادق علیه السّلام نقل شده است : بسم اللّه تاج سوره هاست . تنها در آغاز سوره برائت سوره توبه بسم اللّه نیامده و این به فرموده حضرت على علیه السّلام به خاطر آن است که بسم اللّه کلمه امان و رحمت است ، واعلام برائت از کفّار و مشرکین ، با اظهار محبّت ورحمت سازگار نیست . سیماى بسم اللّه 1- بسم اللّه نشانگر رنگ وصبغه ى الهى وبیانگر جهت گیرى توحیدى ماست .
2- بسم اللّه رمز توحید است وذکر نام دیگران به جاى آن رمز کفر، و قرین کردن نام خدا بانام دیگران ، نشانه ى شرک . نه در کنار نام خدا، نام دیگرى را ببریم ونه به جاى نام او.
3- بسم اللّه رمز بقا ودوام است . زیرا هرچه رنگ خدایى نداشته باشد، فانى است .
4- بسم اللّه رمز عشق به خدا وتوکّل به اوست . به کسى که رحمن و رحیم است عشق مى ورزیم و کارمان را با توکّل به او آغاز مى کنیم ، که بردن نام او سبب جلب رحمت است .
5- بسم اللّه رمز خروج از تکبّر و اظهار عجز به درگاه الهى است .
6- بسم اللّه گام اوّل در مسیر بندگى و عبودیّت است .
7- بسم اللّه مایه ى فرار شیطان است . کسى که خدا را همراه داشت ، شیطان در او مؤ ثّر نمى افتد.
8- بسم اللّه عامل قداست یافتن کارها و بیمه کردن آنهاست .
9- بسم اللّه ذکر خداست ، یعنى که خدایا من تو را فراموش نکرده ام .
10- بسم اللّه بیانگر انگیزه ماست ، یعنى خدایا هدفم تو هستى نه مردم ، نه طاغوت ها ونه جلوه ها و نه هوس ها.
11- امام رضاعلیه السّلام فرمود: بسم اللّه به اسم اعظم الهى ، از سیاهى چشم به سفیدى آن نزدیک تر است . پیام ها:
1- بسم اللّه الرّحمن الرّحیم در آغاز سوره ، رمز آن است که مطالب سوره ، از مبداء حقّ و مظهر رحمت نازل شده است .
2- بسم اللّه الرّحمن الرّحیم در آغاز کتاب ، یعنى هدایت تنها با استعانت از او محقّق مى شود.
3- بسم ا للّه کلامى که سخن خدا با مردم وسخن مردم با خدا، با آن شروع مى شود.
4- رحمت الهى همچون ذات او ابدى و همیشگى است . اللّه الرّحمن الرّحیم
5- بیان رحمت الهى در قالب هاى گوناگون ، نشانه ى اصرار بر رحمت است . هم قالب رحمن ، هم قالب رحیم الرّحمن الرّحیم
6- شاید آوردن کلمه رحمن و رحیم در آغاز کتاب ، نشانه این باشد که قرآن جلوه اى از رحمت الهى است ، همانگونه که اصل آفرینش و بعثت جلوه لطف ورحمت اوست . الرّحمن الرّحیم
تفسیر آیه : (286) لاَ یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَعَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَآ إِنْ نَّسِیْنَآ اءَوْ اءَخْطَاءْنَا رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَیْنَآ إِصْراً کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلاَتُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَآ اءَنْتَ مَوْلنَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَفِرِینَ
ترجمه آیه :
خداوند هیچ کس را جز به اندازه توانایى اش تکلیف نمى کند، هرکس آنچه از کارها (ى نیک ) انجام دهد به سود خود انجام داده و آنچه از کارها (ى بد) کسب کرده به ضرر خود کسب کرده است . (مؤ منان مى گویند:) پروردگارا! اگر (در انجام تکالیف چیزى را) فراموش یا خطا نمودیم ، ما را مؤ اخذه مکن . پرودگارا! تکلیف سنگین بر ما قرار مده ، آن چنان که (به خاطر گناه و طغیان ) بر کسانى که پیش از ما بودند قرار دادى . پروردگارا! آنچه را (ازمجازات ) که طاقت تحمل آنرا نداریم ، بر ما مقرّر نکن و از ما درگذر و ما را بیامرز و در رحمت خود قرارده ، تو مولى و سرپرست مایى ، پس ما را بر گروه کافران پیروز گردان .نکته ها: گاهى منشا فراموشى ، سهل انگارى خود انسان است که قابل مؤ اخذه مى باشد. چنانکه خداوند مى فرماید: (کذلک اءتَتک ایاتنا فنَسیتَها و کذلک الیوم تنسى آن چنانکه آیات ما بر تو آمد و تو آنها را فراموش کردى ، همانگونه امروز نیز تو به فراموشى سپرده مى شوى . لذا در این آیه از فراموش کارى در کنار خطاکارى ، طلب آمرزش مى شود. در ضمن از مجازات هاى سنگین که در اثر طغیان و فساد امّت هاى پیشین بر آنها تحمیل شد، درخواست عفو مى شود.در این آیه انسان تمام مراحل لطف را از خداوند مى خواهد: مرحله اوّل عفو است که محو آثار گناه و عقاب است . مرحله دوّم مغفرت و محو آثار گناه از روح است و مرحله سوّم بهره گیرى از رحمت پروردگار و پیروزى بر کافران مى باشد.(لایکلّف اللّه نفسا الاّ وُسعها) در آیات دیگر نیز فرموده است : (ما جعل علیکم فى الدین من حرج و یرید اللّه بکم الیسر) پیامبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله نیز فرموده است : من به دین آسان و سهل مبعوث شده ام . پیام ها: 1- تکالیف الهى ، بیش از توان انسان نیست . لا یکلّف اللّه نفسا الا وسعها
اسلام ، دینِ آسانى است ، نه سخت گیرى .2- اعمال ما آثارى دارد که بازتابش به خود ما برمى گردد. (لها ما کسبت وعلیها ما.(3- انسان ، آزاد و صاحب اختیار است . (لها ما کسبت (4- انجام یا ترک دستورات الهى ، سود وضررش براى خود ماست . (لها... علیها(
5- کسانى که مى گویند: (سَمِعنا واطعَنا) وسراپا عادل ومتّقى هستند، بازهم از خطا ونسیان هاى خود نگرانند ودعا مى کنند. (ان نسینا او اءخطاءنا(
6- به تاریخ گذشتگان وحوادث تلخ آنان بنگریم تا درس عبرت گرفته وبه خدا پناه ببریم . (کما حَمَلتْه على الّذین من قبلنا(
7- آداب دعا آن است که ابتدا به ضعف خود اقرار کنیم ؛ (لا طاقة لنا) سپس به عظمت خداوند گواهى دهیم ؛ (انت مولینا) آنگاه خواست خود را مطرح کنیم . (واعف عنّا واغفرلنا وارحمنا)
8 - پیروزى اسلام بر کفر، خواسته دائمى مؤ منان است . (وانصرناعلى القوم الکافرین (
ضد انتقام کشیدن عفو و بخشش است، و آیات و اخبار در مدح و حسن آن ازحد و حصر متجاوز است.
خداوند عالم مىفرماید: خذ العفو و امر بالعرف
یعنى: طریقه عفو و بخشش رانگهدار و امر به معروف کن.
و نیز فرموده است: و لیعفوا و لیصفحوا
یعنى: باید عفو و گذشت نمایند.
و نیز فرموده است: و ان تعفوا اقرب للتقوى
یعنى: اگر عفو نمائید به تقوى وپرهیزکارى نزدیکتر است
حضرت پیغمبر - صلى الله علیه و آله - فرمودند: «به خدائى که جان من در قبضهقدرت اوست که سه چیز است اگر از من قسم خواهند بر آنها قسم مىخورم: یکى آنکه: صدقه دادن از مال هیچ کم نکند. دوم آنکه: هیچ کس از ظلمى که به او شده عفو نمىکند از براى خدا مگر اینکه خداعزت او را در روز قیامت زیاد مىفرماید. سیم اینکه: هیچ کس نیستیک درى از سئوال بر خود نگشاید مگر اینکه یک درىاز فقر و احتیاج بر او گشوده مىشود. و نیز از آن حضرت مروى است که: «عفو و گذشت زیاد نمىکند مگر عزت را پسگذشت کنید تا خدا شما را عزیز گرداند. و آن جناب به عقبه فرمودند که: «مىخواهى ترا خبر دهم به افضل اخلاق اهل دنیاو آخرت؟ نزدیکى کن به هر که از تو دورى کند. و بخشش کن به کسى که ترا محرومسازد.و گذشت کن از آن کسى که به تو ظلم نماید. مروى است که: «موسى - علیه السلام - عرض کرد که: پروردگارا کدام یک از بندگانتو نزد تو عزیزترند؟ فرمود: آنکه در وقت قدرت و توانائى عفو نماید. و حضرت سید الساجدین - علیه السلام - فرمودند که: «در روز قیامتخداى - تعالى - اولین و آخرین را در بلندى جمع مىکند، سپس منادى ندا مىکند که کجایند اهلفضل؟ پس طایفهاى بر مىخیزند.ملائکه گویند که: چه چیز است فضل شما؟ گویندتوسل مىجستیم به هر که از ما دورى مىکرد.و عطا مىکردیم به هر که ما را محروممىساخت.و گذشت مىکردیم از هر که به ما ظلم مىنمود.ملائکه گویند: راست گفتیدکه اهل فضلاید، داخل بهشتشوید . و حضرت امام محمد باقر - علیه السلام - فرمودند که: «پشیمانى بر عفو بهتر وآسانتر است از پشیمانى بر انتقام و عقوبت. و همین قدر فضل و شرافت از براى عفو و گذشت کافى است که از نیکوترین صفاتپروردگار است، و در مقام ثنا و ستایش او را به این صفت جمیله یاد مىکنند.حضرتامام زین العابدین - علیه السلام - در مناجات خود مىگوید: «انت الذى سمیت نفسکبالعفو فاعف عنى» یعنى: «توئى که خود را به عفو و گذشت نام بردهاى پس در گذر از من.